یکی از موضوعات مربوط به معاد، مسأله تکامل انسان پس از مرگ است. موضوع تکامل انسان پس از مرگ، در دو بخش مورد توجه است: تکامل برزخی و تکامل در قیامت.

بیشتر متکلمان و مفسران،‌ تکامل برزخی انسان را پذیرفته‌ و تکامل در قیامت را نفی کرده‌اند. فلاسفه تحلیل خاصی در تکامل در قیامت دارند که فرصت و محل طرحش نیست.

 بر اساس قرآن و روایات، قیامت محل محاسبه و پاداش و کیفر است و دست انسان از عمل و آثار عمل برای کسب کمال بیشتر کوتاه است. با مرگ انسان، قدرت انجام اعمال اختیاری از بین می‌رود، اما آثار برخی اعمال دنیوی فرد، پس از مرگ انسان نیز تا جهان مادی جاری است و قیامت برپا نشده، در برزخ به او خواهد رسید؛ اعم از پاداش اعمال نیک و سنت‌های حسنة (= باقیات الصالحات) و عقوبت سنت‌های ناروا.

لذا حرکت در برزخ، منحصر در افزایش درجات انسان‌ها نیست؛ بلکه سقوط آن‌ها را نیز در بر می‌گیرد. تکامل در برزخ در قرآن به صراحت نیامده، اما از برخی آیات (به عنوان نمونه، بقره / 25، ر. ک: حسن‌زاده آملی، هزار و یک نکته، نکته 637؛ آل‌عمران / 77) قابل استفاده است.

نهی قرآن از حضور پیامبر اکرم (ص) سر قبر منافقان برای دعا برای آنها (توبه / 84) و نیز نهی حضرت از استغفار برای مشرکان (توبه / 113) نشان از تأثیر دعای حضرت برای کسانی است که از دنیا رفته و مقیم برزخ‌اند. بر اساس روایات، تأثیر برخی اعمال دنیوی در صعود و سقوط انسان‌ها در برزخ و قبل از برپایی قیامت، انکارناپذیر است.

 غالب متکلمان و مفسران، وجود تکامل در بهشت را نفی کرده یا درباره آن سکوت کرده‌اند.

برخی با استناد به آیه‌ای که در توصیف بهشت آمده و رزق بهشتیان را هر صبح و شام دانسته (مریم / 62) و با استناد به روایات هدیه خدا به بهشتیان در اوقات نماز دنیایی و روایاتی که خبر از افزایش مستمر جمال و حُسن بهشتیان می‌دهد  و نیز با تشبیه عمل انسان به میوه درختی که فقط یک بار کاشته شده، نتیجه گرفته‌اند که تکامل تدریجی بهشتیان در جنبه‌های جسمانی، روشن است و به طریق أولی، جنبه‌های روحانی را نیز در بر می‌گیرد. (مکارم شیرازی، پیام قرآن 6 / 366)

شواهد مطرح شده، برای اثبات ادعای تکامل در بهشت کفایت نمی‌کند. حضور انسان در قیامت، به منزله میوه‌ای است که از درخت جدا شده و استمرار تکامل، امکان ندارد. (شهید مطهری، مجموعه آثار، ج 22، ص 121)